Mazmunculuk  :

Divan edebiyatı mazmuncu bir edebiyattır. Mazmun, bir söze, özel bir anlam yüklemektir. Artık, bu söz kendi anlamıyla değerlendirilmez. Önemli olan, söze verilmiş olan özel anlamıdır. Başka bir deyişle. Divan şiirinde, belli sözler belli anlamlara gelir. Buna, mazmun denir.

Sözgelimi, “servi” kelimesi sevgilinin “boy”u anlamına gelir.

Sümbül, çiçeği değil, saçı belirtir.

Yuva(lâne). sevgilinin zülfüdür, içinde gönül kuşu vardır.

Sultan, sevgilidir.

Lâle, Gül; yanaktır.

Göz, hastadır. (Hep sevgiliye ağladığı için.)

Dudak; gonca, nokta mazmunuyla söylenir.

İnci, diştir.

Nergis, göz veya beklemenin yerini tutar.

Çınar yaprağı, eldir.

Bağ, saçtır. (Aşığın elini kolunu bağlar).

Perişanlık, zülf ile anlatılır.

Bunlar, Divan şiirindeki yüzlerce mazmundan bazıları ve belli başlılarıdır.

Bazı Örnekler:

Serv:

Ah eylediğim serv-i hırâmânın içündür

Kan ağladığım gonce-i handanın içündür

Fuzûlî

(Kelimeler: Serv-i hırâman : Salınan selvi. gonce-i handan : Gülen gonca).

2. Bir sevr-kadin bende-i efgendesi olsun

Âlemde o kim gussadan âzâd olayın der Rûhî-î Bağdadî

(Kelimeler : Serv-kad : Selvi boylu, bende-i efgende : Kul, köle, gussa : Kaygı, keder).

Birinci Beytin Açıklaması:

Salınan selvi için ah eyler, gülen gonca için kan ağlarım.

Salınan selvi, mazmundur; yürürken salınan sevgiliyi anlatır. Gonce-i handan, mazmundur; sevgilinin gülen dudağını anlatır.

İkinci Beytin Açıklaması:

Eğer, dünyada, kaygı ve kederden uzak olayım dersen, bir selvi boylunun, kulu, kölesi (âşığı) ol.

Selvi boylu, mazmundur, sevgili demektir.

Sümbül  :

Sümbüllerini matem edüb çözsün ağlasun

Dâmene döksün eşk-i ftrâvâm kûhsâr

Bakî

(Kelimeler: matem : Yas, dâmen : Etek. eşk-i firâvân : Bol gözyaşı, kûhsâr: Dağlar).

Beytin   Açıklaması  :

Dağlar (yaşlı bir kadına benzetiliyor), saçlarını çözüp dağıtarak yas tutsun ve bol göz yaşlarını eteğine döksün.

Mazmunlar:

Sümbül, saç anlamına geliyor. gözyaşı, yağmur sözünü karşılıyor.

Zülüf (Zülf):

Âşiyân-ı mürg-i dil zült’-i perîşânmdadır

Kande olsam ey peri gönlüm senin yanındadır.

Fuzûlî

(Kelimeler : âşiyân : Yuva. mürg : Kuş. dil: Gönül, zülf-i perişan : Darma­dağınık saçlar, kande : Nerede, perî : Güzel kız. sevgili).

Beytin  Açıklaması  :

Gönül kuşunun yuvası, darmadağınık saçlarındadır. Ey peri, ben nerede olur­sam olayım, gönlüm hep senin yanındadır.

zülüf, perişanlığı çağrıştırıyor. zülüf, yuva kavramını veriyor, perî, sevgili anlamında kullanılıyor.

Sultan :

Ol perî-veş kim melâhat milkinin sultânıdır

Hükm onun hükmü bana ferman onun fermanıdır.

Fuzûlî

(Kelimeler : 01: O perî-veş: peri gibi. Melâhat milki: Güzellik ülkesi, sul­tan : padişah, hükm : Hüküm, söz geçirme: ferman : Buyruk).

Beytin   Açıklaması  :

O peri yüzlü sevgili ki güzellik ülkesinin sultanıdır. Bana, söz onun sözüdür, buyruk onun buyruğudur.

Mazmun

peri, sevgili demektir.

Sultan, sevgili anlamına geliyor.

Nergis, gül .

Gül hasretinle yollara dutsun kulağını

Nergis gibi kıyamete dek çeksün intizâr

Bakî

(Kelimeler: hasret: Özlem, intizâr: Beklemek.)

Beytin  Açıklaması  :

Gül, özlem içinde kulağını yollara tutarak (padişahın ayak sesini) dinlesin ve nergis gibi kıyamete kadar beklesin. (Bu beyit, Sultan Süleyman’ın ölümü üstüne yazılmıştır).

Mazmunlar :

Gül, kulak kelimesini veriyor.

Nergis, beklemenin sembolü olur.